ਅਕਾਲਕੀ ਉਪਵਾਕ ਸਰੋਤ : ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਆਕਰਨ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਤਕਨੀਕੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ-ਕੋਸ਼

ਅਕਾਲਕੀ ਉਪਵਾਕ: ਮਿਸ਼ਰਤ ਵਾਕਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵਿਚ ਦੋ ਪਰਕਾਰ ਦੇ ਉਪਵਾਕ ਵਿਚਰਦੇ ਹਨ : ਸਵਾਧੀਨ ਉਪਵਾਕ ਅਤੇ ਪਰਾਧੀਨ ਉਪਵਾਕ। ਸਵਾਧੀਨ ਉਪਵਾਕਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਮਿਸ਼ਰਤ ਵਾਕਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸਧਾਰਨ ਵਾਕਾਂ ਵਾਲੀ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਪਰਾਧੀਨ ਉਪਵਾਕ ਮਿਸ਼ਰਤ ਵਾਕਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵਿਚ ਹੀ ਵਿਚਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਾਰਜ ਅਤੇ ਬਣਤਰ ਸਵਾਧੀਨ ਉਪਵਾਕਾਂ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪਰਾਧੀਨ ਉਪਵਾਕ ਕਿਸੇ ਵਡੇਰੀ ਇਕਾਈ ਵਿਚ ਨਾਂਵ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਦੀ ਸਥਾਨ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਬਣਤਰ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਪਰਾਧੀਨ ਉਪਵਾਕ ਦੋ ਪਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ : ਪਹਿਲੀ ਪਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਾਧੀਨ ਉਪਵਾਕਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਪਰਾਧੀਨ ਯੋਜਕਾਂ ਕਿ, ਜੇ, ਜੋ, ਜਿਵੇਂ, ਕਿਉਂਕਿ, ਭਾਵੇਂ, ਸਗੋਂ ਆਦਿ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਬਣਤਰ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਅਤੇ ਵਾਕ ਵਿਚਲੇ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਮੇਲ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਵਾਕ ਵਿਚ ਵਿਚਰਨ ਵਾਲੇ ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ : (i) ਕਾਲਕੀ ਕਿਰਿਆਂ ਵਾਕੰਸ਼ ਅਤੇ (ii) ਅਕਾਲਕੀ ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼। ਇਕ ਸਧਾਰਨ ਵਾਕ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵਿਚ ਵਿਚਰਨ ਵਾਲਾ ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼ ਕਾਲਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼ ਦੀ ਪਹਿਲੇ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼ਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇਕ ਨਾਲ ਵਿਆਕਰਨਕ ਪੱਧਰ ਦੀ ਸਮਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਅਕਾਲਕੀ ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼ ਵਾਲੇ ਵਾਕ ਸੁਤੰਤਰ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵਿਚਰ ਸਕਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ ਅਤੇ ਇਸ ਭਾਂਤ ਦੇ ਉਪਵਾਕ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਸਵਾਧੀਨ ਉਪਵਾਕ ਨਾਲ ਹੀ ਆ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਜਿਸ ਉਪਵਾਕ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵਿਚ ਅਕਾਲਕੀ ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼ ਵਿਚਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਉਪਵਾਕ ਸਵਾਧੀਨ ਉਪਵਾਕ ਦੀ ਥਾਂ ਪਰਾਧੀਨ ਉਪਵਾਕ ਵਜੋਂ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਭਾਂਤ ਦੇ ਉਪਵਾਕਾਂ ਨੂੰ ਅਕਾਲਕੀ ਉਪਵਾਕ ਸੰਕਲਪ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼ ਦੀ ਬਣਤਰ ਉਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਅਕਾਲਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਵਾਕੰਸ਼ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵਿਚ ਵਿਚਰਨ ਵਾਲੀ ਅੰਤਲੀ ਕਿਰਿਆ ਅਕਾਲਕੀ ਹੋਵੇ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਅਕਾਲਕੀ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਅੰਤ ’ਤੇ \-ਕੇ, -ਇਆ, -ਣ, -ਅਣੋ \ ਆਦਿ ਅੰਤਕ ਵਿਚਰਦੇ ਹਨ। ਅਕਾਲਕੀ ਉਪਵਾਕਾਂ ਨੂੰ ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਵਿਚਰਨ ਸਥਾਨ ਦੇ ਅਧਾਰ ’ਤੇ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬਣਤਰ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਅਕਾਲਕੀ ਉਪਵਾਕਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵਿਚ ਅਕਾਲਕੀ ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼ ਦੋ ਪਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ : (i) ਇਕ ਸ਼ਬਦ ’ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਅਕਾਲਕੀ ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼ ਅਤੇ (ii) ਬਹੁ-ਸ਼ਬਦ ਅਧਾਰਤ ਅਕਾਲਕੀ ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼। ਪਹਿਲੀ ਭਾਂਤ ਦੇ ਅਕਾਲਕੀ ਉਪਵਾਕਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਇਕ ਕਿਰਿਆ ਸ਼ਬਦ ’ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ : ‘ਰਾਤ ਨੂੰ ਅੱਖ ਲਗਦਿਆਂ ਹੀ ਉਹ ਸੌਂ ਗਿਆ’ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਭਾਂਤ ਦੇ ਅਕਾਲਕੀ ਉਪਵਾਕਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵਿਚ ਵਿਚਰਨ ਵਾਲੇ ਅਕਾਲਕੀ ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼ ਦੀ ਬਣਤਰ ਦੋ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਕਿਰਿਆ ਰੂਪਾਂ ’ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ : ਦੋ ਸ਼ਬਦੀ ਅਕਾਲਕੀ ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼ ’ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਅਕਾਲਕੀ ਉਪਵਾਕ ‘ਗਾਂ ਚੁੰਘਦੇ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹਣ ਲੱਗਿਆ ਪੈਰ ਨੂੰ ਮਿੱਧ ਦਿੰਦਾ’, ‘ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਲੱਗਿਆਂ ਲੱਤਾਂ, ਗੋਡੇ ਰਗੜੇ ਜਾਂਦੇ’ ਦੋ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ’ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਅਕਾਲਕੀ ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼ ਵਾਲੇ ਅਕਾਲਕੀ ਉਪਵਾਕ ‘ਉਹਦੇ ਕੋਲ ਆਉਣ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਹੋਰ ਲੋਕ ਵੀ ਮੇਰੇ ਵਾਕਫ਼ ਸਨ’, ‘ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਆਹੇ ਹੋਏ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਰਚਾ ਸਕਦੇ ਸਨ’, ਵਿਚਰਨ ਸਥਾਨ ਦੇ ਪੱਖ ’ਤੇ ਇਹ ਉਪਵਾਕ ਵਾਕ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ, ਅੰਤ ਅਤੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਚਰ ਸਕਦੇ ਹਨ।