ਅਕਾਲਕੀ ਕਿਰਿਆ ਸਰੋਤ : ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਆਕਰਨ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਤਕਨੀਕੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ-ਕੋਸ਼

ਅਕਾਲਕੀ ਕਿਰਿਆ: ਇਸ ਸੰਕਲਪ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਿਆਕਰਨਕ ਵਿਆਖਿਆ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਰੂਪ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਕਿਰਿਆ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ : (i) ਕਾਲਕੀ ਅਤੇ (ii) ਅਕਾਲਕੀ। ਧਾਤੂ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਚਰਦੇ ਕਿਰਿਆ ਰੂਪ ਅਕਾਲਕੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆ ਧਾਤੂਆਂ ਨਾਲ ਦੋ ਪਰਕਾਰ ਦੇ ਵਧੇਤਰ ਜਾਂ ਅੰਤਕ ਲਗਦੇ ਹਨ। ਪਹਿਲੀ ਪਰਕਾਰ ਦੇ ਅੰਤਕ ਵਿਆਕਰਨਕ ਸ਼ਰੇਣੀ ਜਾਂ ਸ਼ਰੇਣੀਆਂ ਦੇ ਸੂਚਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਪਰਕਾਰ ਦੇ ਅੰਤਕ ਵਿਆਕਰਨਕ ਸ਼ਰੇਣੀਆਂ ਦੇ ਸੂਚਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਇਸ ਲਈ ਪਹਿਲੀ ਪਰਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਕਾਲਕੀ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਪਰਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਅਕਾਲਕੀ ਕਿਰਿਆ ਰੂਪ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਕਿਰਿਆ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਕਾਲਕੀ ਰੂਪ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਇਕ ਵਿਆਕਰਨਕ ਸ਼ਰੇਣੀ (ਲਿੰਗ, ਵਚਨ, ਕਾਲ ਆਦਿ) ਅਨੁਸਾਰ ਰੂਪਾਂਤਰਤ ਹੁੰਦੇ ਹੋਣ। ਹਰ ਕਿਰਿਆ ਧਾਤੂ ਨਾਲ ਕਾਲਕੀ ਅੰਤਕ ਰੂਪ ਵਿਚਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਰੂਪ, ਵਾਕ ਵਿਚ ਵਿਚਰਨ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦ ਰੂਪਾਂ ਦੇ ਵਿਆਕਰਨਕ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਕਿਰਿਆ ਰੂਪ ਰਾਹੀਂ ਉਘਾੜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਚਰਨ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦ ਰੂਪਾਂ ਦੇ ਵਿਆਕਰਨਕ ਲੱਛਣਾਂ ਦਾ ਵਾਹਕ ਬਣਦਾ ਹੈ। (ਵੇਖੋ ਕਾਲਕੀ ਕਿਰਿਆ) ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜਦੋਂ ਕਿਰਿਆ ਧਾਤੂ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਚਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਧਾਤੂ ਰੂਪ ਦਾ ਵਿਆਕਰਨਕ ਸ਼ਰੇਣੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਰੂਪਾਂਤਰਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਜਿਵੇਂ : ‘ਉਹ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਲਿਖ ਰਹੀ ਹੈ, ਉਹ ਲਿਖ ਰਹੀਆਂ ਹਨ,’ ਵਿਚ ‘ਲਿਖ’ ਧਾਤੂ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਚਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਧਾਤੂ ਰੂਪ ਨਾਲ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਅੰਤਕ ਲਗਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਿਰਜੇ ਕਿਰਿਆ ਰੂਪ ਵਿਆਕਰਨਕ ਸ਼ਰੇਣੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਰੂਪਾਂਤਰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਇਹ ਅੰਤਕ ਇਸ ਪਰਕਾਰ ਹਨ ; \ -ਕੇ, -ਦਿਆਂ, -ਇਆਂ, -ਨੋ, -ਣੋ, -ਅਣ \ ਇਸ ਲਈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਿਰਿਆ ਰੂਪਾਂ ਦਾ ਵਿਆਕਰਨਕ ਸ਼ਰੇਣੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਰੂਪਾਂਤਰਨ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਰਿਆ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਅਕਾਲਕੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਿਰਿਆ ਰੂਪ ਕਿਸੇ ਵੀ ਇਕ ਵਿਆਕਰਨਕ ਸ਼ਰੇਣੀ ਅਨੁਸਾਰ ਰੂਪਾਂਤਰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਜਿਵੇਂ : ‘ਚਿੱਠੀ ਲਿਖਦਿਆਂ ਖ਼ਤ ਲਿਖਦਿਆਂ, ਚਿੱਠੀਆਂ ਲਿਖਦਿਆਂ, ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖਦਿਆਂ।’ ਅਕਾਲਕੀ ਕਿਰਿਆ ਰੂਪਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪਰਾਧੀਨ ਉਪਵਾਕਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਕਿਸੇ ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼ ਵਿਚ ਇਕੱਲੇ ਵਿਚਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਵਾਕੰਸ਼ ਅਕਾਲਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਕਾਲਕੀ ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼ ਵਿਚ ਅਕਾਲਕੀ ਕਿਰਿਆ ਰੂਪ ਵੀ ਵਿਚਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਅੰਤਲੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਜੇ ਕਾਲਕੀ ਰੂਪ ਵਿਚਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਾਲਕੀ ਵਾਕੰਸ਼, ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਅਕਾਲਕੀ ਕਿਰਿਆ ਰੂਪ ਵਿਚਰੇ ਤਾਂ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਵਾਕੰਸ਼ ਅਕਾਲਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।