ਤਨਜ਼ ਸਰੋਤ : ਸਹਿਤ ਕੋਸ਼ ਪਰਿਭਾਸ਼ਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ, ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਬਿਊਰੋ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ

ਤਨਜ਼ : ਵੇਖੋ ‘ਵਿਅੰਗ’ 

ਵਿਅੰਗ : ਵਿਅੰਗ ਜਾਂ ਤਨਜ਼ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਬਦ ਸੈਟਾਇਰ (satire) ਦਾ ਪਰਿਆਇ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਭਾਵ ਤੋਂ ਅਜਿਹੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਬੋਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਜਾਂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਦੀ ਕਰੜੀ ਤੇ ਗੁੱਝੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਤਨਜ਼ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਸੁਧਾਰਾਤਮਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੁਧਾਰਾਤਮਕ ਸਾਹਿੱਤ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਵੰਨਗੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਇਹ ਲਹਿਜੇ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਆਪਣੇ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿਚ ਵਿਅੰਗਾਤਮਕ ਲੇਖਕ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਸਪਸ਼ਟ, ਸਿੱਧਾ, ਤਰਕਹੀਣ ਅਤੇ ਨਿੰਦਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਹੜਾ ਵਿਅੰਗਾਤਮਕ ਲੇਖਕ ਕਿਸੇ ਕਲਾ ਜਾਂ ਕਲਾਕਾਰ ਦੀ ਵਿਅੰਗਾਤਮਕ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਰੁਚੀ ਬੌਧਿਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਰੁਚੀ ਨਾਲੋਂ ਗੁੱਝੀਆਂ ਸੱਟਾਂ ਮਾਰਨ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

          ਇਕ ਬੇਰਹਿਮ ਫ਼ੌਜੀ ਨੀਤੀਵਾਨ ਵਾਂਗ, ਤਨਜ਼ ਲੇਖਕ ਵਿਅੰਗ ਅਤੇ ਵਕ੍ਰੋਕਤੀ ਦੇ ਮਾਇਆ ਜਾਲ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਬੌਧਿਕ ਹਮਲੇ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੇਤਾ ਵਾਂਗ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸ਼ਤਰੂਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਤੇ ਆਪਣੇ ਹਮਾਇਤੀਆਂ ਨੂੰ ਲੜਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਰਾ ਤਨਜ਼ ਕੋਈ ਸਿੱਧਾ ਹਮਲਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਲੇਖਕ ਆਪਣੇ ਹਮਲੇ ਨੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਦਰਸ਼ ਪਾਤਰ ਜਾਂ ਆਦਰਸ਼ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਤੁੱਲ ਰੱਖ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਤਨਜ਼ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗੱਦ ਵਿਚ ਵੀ।

          ਪੱਛਮੀ ਸਾਹਿੱਤ ਵਿਚ ਸਾਨੂੰ ਬਾਈਬਲ ਵਿਚ, ਹੋਮਰ ਅਤੇ ਅਰਿਸਟੋਫ਼ੇਨਜ਼ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਨਾਟਕਾਂ ਵਿਚ ਵਿਅੰਗਾਤਮਕ ਅੰਸ਼ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਹੀ ਵਿਅੰਗਾਤਮਕ ਰਚਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਹਿਲਾ ਲੇਖਕ ਲੂਸੀਲਿਅਸ (Luciluis) ਸੀ। ਉਸ ਪਿੱਛੋਂ ਹੋਰੇਸ (Horace), ਜੂਵੀਨਲ (Juvenile) ਅਤੇ ਪਰਸਿਆਸ (Percius) ਪੁਰਾਤਨ ਪੱਛਮੀ ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਅੰਗਾਤਮਕ ਲੇਖਕ ਹੋਏ ਹਨ। ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਪੱਛਮੀ ਸਾਹਿੱਤ ਵਿਚ ਟਾਸੋਨੀ (Tossoni) ਅਤੇ ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਚਾਸਰ, ਡ੍ਰਾਈਡਨ, ਪੋਪ, ਸਵਿਫ਼ਟ, ਐਡੀਸਨ ਅਤੇ ਸੈਮੁਅਲ ਬਟਲਰ ਤੀਖਣ ਅਤੇ ਬੌਧਿਕ ਤਨਜ਼ਕਾਰ ਹੋਏ ਹਨ। ਬੈਨ ਜੌਨਸਨ, ਮੌਲੇਅਰ, ਫ਼ੀਲਡਿੰਗ, ਥੈਕਰੇ, ਬਰਨਾਰਡ ਸ਼ਾਅ, ਓ’ ਨੀਲ ਆਦਿ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਤੇ ਸੁਚੱਜੇ ਵਿਅੰਗਾਤਮਕ ਲੇਖਕ ਹੋਏ ਹਨ।

          ਪੁਰਾਤਨ ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿੱਤ ਵਿਚ ਵਿਅੰਗਾਤਮਕ ਅੰਸ਼ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੀਆਂ ਪਸ਼ੂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਗਾਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਤਨਜ਼ ਵਾਸਤਵ ਵਿਚ ਉੱਚੇ ਪੱਧਰ ਦੀ ਸਾਹਿਤਿਕ ਅਤੇ ਕਲਾਤਮਕ ਪ੍ਰਵੀਨਤਾ ਦਾ ਸੂਚਕ ਹੈ। ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਬੌਧਿਕਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਨਜ਼ ਸਾਹਿੱਤ ਦੇ ਉਜਾਗਰ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਤਨਜ਼ ਖੰਡ ਲਬੇੜੀ ਕੁਨੀਨ ਵਾਂਗ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜਕ ਬੁਰਾਈਆਂ ’ਤੇ ਗੁੱਝੀਆਂ ਸੱਟਾਂ ਮਾਰੀਆਂ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਨੇ ਤਨਜ਼ ਕਲਾਤਮਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿੱਤ ਵਿਚ ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦ, ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦੀਵਾਨਾ, ਗਾਰਗੀ, ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਤੀਰ, ਸੂਬਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸੁਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਭਾਟੀਆ ਤਨਜ਼ ਲਿਖਾਰੀਆਂ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।