ਵਿਭਕਤੀ ਸਰੋਤ : ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਆਕਰਨ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨ ਤਕਨੀਕੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ-ਕੋਸ਼

ਵਿਭਕਤੀ: ਵਾਕ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵਿਚ ਵਿਚਰਨ ਵਾਲੇ ਨਾਂਵ ਵਾਕੰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਜੁਗਤ ਵਿਚ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਕਿਰਿਆ ਵਾਕੰਸ਼ ਨਾਲ ਜੋ ਵਾਕਾਤਮਕ ਸਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਕਾਰਕ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਕਾਰਕ ਦਾ ਕਾਰਜ ਖੇਤਰ ਨਿਸ਼ਚਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕ ਨਿਸ਼ਚਤ ਕਾਰਜ ਖੇਤਰ ਲਈ ਕਾਰਕ-ਸੂਚਕ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕਾਰਕ-ਸੂਚਕ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੂਪ ਦੇ ਅਧਾਰ ’ਤੇ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ : (i) ਸਬੰਧਕ ਅਤੇ (ii) ਵਿਭਕਤੀ। ਸਬੰਧਕ ਸੁਤੰਤਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਚਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ : ਨੇ, ਨੂੰ, ਲਈ, ਰਾਹੀਂ, ਨਾਲ ਆਦਿ। ਵਿਭਕਤੀਆਂ ਸੁਤੰਤਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਵਿਚਰਦੀਆਂ ਬਲਕਿ ਇਹ ਬੰਧੇਜੀ ਰੂਪ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵਿਚਰਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਕਾਰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਬਣਤਰ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸੰਯੋਗਾਤਮਕ ਬਣਤਰ ਵਾਲੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਧਾਤੂ ਰੂਪ ਜਾਂ ਮੂਲ ਰੂਪ ਨਾਲ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੀਆਂ ਵਿਆਕਰਨਕ ਸ਼ਰੇਣੀਆਂ ਦੇ ਪਰਗਟਾਵੇ ਲਈ ਅੰਤਕਾਂ (ਵਿਭਕਤੀਆਂ) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਵਿਯੋਗਾਤਮਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਹਰ ਵਰਗ ਲਈ ਵੱਖਰੇ ਸ਼ਬਦ ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸੰਯੋਗਾਤਮਕ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਸਰੋਤ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਸੰਯੋਗਾਤਮਕ ਅਤੇ ਵਿਯੋਗਾਤਮਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਾਲੇ ਗੁਣ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਕਾਰਕ ਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਸਬੰਧਕਾਂ ਅਤੇ ਵਿਭਕਤੀਆਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ’ਤੇ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਸਧਾਰਨ ਕਾਰਕ ਲਈ ਕੋਈ ਸਬੰਧਕ ਅਤੇ ਵਿਭਕਤੀ ਨਹੀਂ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ। ਸਬੰਧਕੀ ਕਾਰਕਾਂ ਲਈ ਸਬੰਧਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਰਨ ਕਾਰਕ ਲਈ ‘ਰਾਹੀਂ, ਨਾਲ, ਦੁਆਰਾ ਆਦਿ ਸਬੰਧਕਾਂ ਦੀ ਜਾਂ ।-ਈ। ਵਿਭਕਤੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ : ਹੱਥੀਂ-ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ, ਅੱਖੀਂ-ਅੱਖਾਂ ਰਾਹੀਂ। ਅਪਾਦਾਨ ਕਾਰਕ ਲਈ ‘ਵਿਚੋਂ, ਹੇਠੋਂ, ਕੋਲੋਂ’ ਆਦਿ ਸਬੰਧਕਾਂ ਦੀ ਜਾਂ । -ਓਂ, -ਇਓਂ, -ਥੋਂ। ਵਿਭਕਤੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ : ਪਿੰਡੋਂਪਿੰਡ+ਤੋਂ, ਸਾਥੋਂਸਾਡੇ+ਤੋਂ-ਓਂਸਾਥੋਂ, ਨਿਕਿਓਂਨਿੱਕਾ+ਇਓਂ (-ਤੋਂ) ਨਿਕਿਓਂ। ਅਧਿਕਰਨ ਕਾਰਨ ਲਈ ।-ਏ, -ਈਂ। ਵਿਭਕਤੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ : ਘਰੇਘਰ+ਏਘਰ ਵਿਚ, ਖੇਤੀਂਖੇਤ+ਈਂਖੇਤਾਂ ਵਿਚ। ਸੰਪਰਦਾਨ ਕਾਰਕ ਲਈ। -ਏ, -ਈ। ਅੰਤਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ : ਪਟਿਆਲੇਪਟਿਆਲਾ+ਏਪਟਿਆਲੇ ਨੂੰ, ਵੱਲ ਸਹੁਰੀਂ ਸਹੁਰਾ+ਈਸਹੁਰਿਆਂ ਨੂੰ। ਸੰਬੋਧਨ ਕਾਰਕ ਲਈ। -ਇਆ, -ਆ, -ਇਓ, -ਓ, -ਏ। ਵਿਭਕਤੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ : ਕੁੜੀਏਕੁੜੀ+ਏ, ਬੇਲੀਓਬੇਲੀ+ਓ ਆਦਿ।

ਵਿਭਕਤੀ ਸਰੋਤ : ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕੋਸ਼ (ਸਕੂਲ ਪੱਧਰ), ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਬਿਊਰੋ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ।

ਵਿਭਕਤੀ [ਨਾਂਇ] ਵੰਡ , ਹਿੱਸਾ , ਵੱਖਰਾਪਣ; (ਵਿਆ) ਕਾਰਕ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਾ ਸਬਦਾਂਸ਼